Wetenschapsforum

Wie daarnaar op zoek is komt er al snel achter dat de aanschaf van een fasecontrastset geen simpele zaak is: aan een moeizame zoektocht doorheen de catalogi van de fabrikanten, om uit te maken wat wat is, wat bij wat hoort en welke set bruikbaar is bij welk statief, ontkomt men in geen geval.

Daarenboven is het meestal ook een behoorlijk dure zaak: zelfs voor een, destijds relatief goedkope set zoals die voor de Zenit/LOMO Biolam-reeks betaalt men al snel enkele honderden Euro's voor een tweedehandsset.

Er zijn enkele condensoren waarbij de afmetingen van de fase-anuli kunnen ingesteld worden, zodat ze kunnen gebruikt worden met objectieven van verschillende merken. Voorbeelden zijn de Leitz Heine - condensor en de Reichert Polyphos. Maar voor die beestjes wordt vlot € 500 en meer geboden. En dan moet je ook nog een statief hebben waar ze in passen of getalenteerd zijn met draai- en freesbank. Voor de meesten, waaronder ik, ondoenbaar.

Wie fasecontrast wil ontkomt sowieso niet aan de aankoop van de fase-objectieven. Daar valt niks te knutselen. Op het niveau van de fase-anulli in de condensor kan men zelf aan de slag gaan, maar dat vind ik nauwelijks zinvol. In deze is, voor mij althans, de bestemming belangrijker dan de reis.

Van een eerlijke en correcte verkoper mag men verwachten dat wat hij aanbiedt, ook beantwoordt aan de beschrijving. Als iets aangeboden wordt als "functionerend", "in goede staat" enz. hoort dat ook zo te zijn.

Als dat niet het geval is, kan men, als de verkoper niet thuis geeft, bezwaar aantekenen, bvb. bij Paypal-kopersbescherming enzo. Dat werkt allemaal niet perfect, maar het is in elk geval iets.

Maar verkopers hebben ook wel vaker de neiging om iets pessimistischer voor te stellen dan het is, en vaker dan men denkt.

Een voorbeeld: dit is een van de twee Zeiss - Winkel fasecontrastcondensoren die ik heb, compatibel met de Zeiss "Ph"-objectieven en met zowel de GFL- en de WL-statieven als met de latere Standard's van de jaren 1970 en 1980.

Cosmetisch ondermaats, niet meer te centreren, wellicht onbruikbaar, inwendige toestand onbekend, in elk geval het eventueel repareren niet meer waard en dus aangeboden voor een prikje, "for spare parts".

Het beeld dat de verkoper ophing was dermate dramatisch dat er niet geboden werd. Ik kocht de condensor voor het openingebod van £ 9,99.

Opzoekingswerk in de oude catalogi en een inspectie van de condensor bracht al meteen wat problemen aan het licht:

- de extra inklaplens met bajonetvatting onderaan de condensor, om die te gebruiken bij lage vergrotingen/N.A.'s, ontbrak

- de "pomphendel" om de frontlens in/weg te klappen ontbrak

- de bovenste afdekplaat van de condensor had en heeft een betrekkelijk diepe en lange deuk: ca 4cm lang, ca. 1mm diep

- centeren van de fase-anuli was mogelijk maar het ging zeer moeizaam, wellicht door verharste smeervetten

- het irisdiafragma van de condensor zat muurvast.

Er waren ook positieve punten:

- de anulus-revolver liep nog betrekkelijk soepel, al "schuurde" er iets

- de drie fase-anuli waren aanwezig

- er was op het eerste zicht nergens delaminatie of schimmel te bespeuren

Een goede kandidaat voor revisie. Sleutelen maar.

Bij demontage kwam al onmiddelijk de oorzaak van twee problemen aan het licht: het schurende geluid bij het verdraaien van de anulus-revolver en de weerbarstigheid bij het centreren van de fase - anuli.

Een ronde knop aan de onder- voorzijde van de condensor dient om de anulus-revolver en dus de fase-anulli te verplaatsen/centreren in een cirkelvormige baan in de X-richting. Het mechanisme bestaat uit de draaiknop met daarin een excentrisch geplaatste opening, met een veer en -zo zou het moeten zijn- een kogeltje dat in de inkepingen in de anulus - revolver moet vallen. Het kogeltje ontbrak.

De opening in de draaiknop, waarin het kogeltje gedrukt wordt, is 3,0 mm diameter. Een zoektocht in de technische tabellen van een kogellagerfabrikant leerde me dat het kogeltje hoogstwaarschijnlijk de standaardmaat van 7/64 inch of 2,778 mm zou moeten hebben. Ik bestelde een zakje, € 5,97/100st, verzending inbegrepen.

90° "ten westen" van de draaiknop is er een hendel die de anulus-revolver en dus de fase-anulli verplaatst/centreert in een cirkelvormige baan in de Y-richting. Daar waren er geen problemen.

Nauwgezette inspectie onthulde verder een lichte delaminatie aan de uiterste rand van de Ph 3 - anulus. Nog niet zorgwekkend, maar wel in de gaten te houden.

Er was ook een lichte waas merkbaar aan de rand van de onderste condensorlens. Wellicht een doublet en eveneens beginnende delaminatie, de typische "Zeiss-ziekte"...

Alle oud en verharst smeervet werd verwijderd met doekjes bevochtigd met wasbenzine.

Omdat er geen informatie beschikbaar is over de destijds door Zeiss - Winkel gebruikte vetten, smeerde ik de condensor spaarzaam met een "multi-purpose" vet: Nye 362HB.

Morgennamiddag begin ik aan wellicht de zwaarste klus: het uitbouwen, demonteren, reinigen, hermonteren en opnieuw inbouwen van het irisdiafragma.
 

We zijn ondertussen weer een week verder. Inmiddels zijn de kogellagerkogeltjes aangekomen.
Na smering en montage werkt de anulusrevolver nu perfect. Ook het centreren van de anuli in beide richtingen stelt geen problemen meer.
 
Minder geluk bij de demontage van het apertuurdiafragma: de pengatmoer die het hele systeem op zijn plaats houdt, zit dermate vast, dat ik er mijn verstelbaar pengatsleuteltje op gebroken heb...
Pengatmoeren worden in de mechanica vaak gebruikt, maar het is niet zo makkelijk een verstelbaar sleuteltje te vinden voor de kleinere maten pengaten, zoals die in optische apparatuur gebruikt worden. Dat zal dus uit Duitsland of Engeland moeten komen.
 
Het feit dat de moer zo vast zit, doet vermoeden dat er wellicht roestvorming is eronder. Dat is geen goed nieuws. De lamellen van irisdiafragma's zijn doorgaans bedekt met een oppervlaktelaag met lage wrijvingsweerstand en grote roestbestendigheid, maar niks is permanent bestand tegen oxidatie.
 
Een mogelijkheid om de moer los te krijgen is er enkele lichte tikken op te geven met een oud uurwerkschroevendraaiertje en een klein hamertje.
Als ook dat niet werkt is de enige overblijvende mogelijkheid het gebruik van een kruipolie, genre WD-40, CRC, Decaltou, ...
 
Ik ben een zeer koele minnaar van dat soort hulpmiddelen en in elk geval moeten dan eerst, voor toepassing, alle optische componenten verwijderd worden: een laagje olie op, tussen of in optiek is een ware ramp.
 
Het apertuurdiafragma is niet absoluut onmisbaar voor fasecontrast, dat in de regel ingesteld en gebruikt wordt bij volledig geopend of zonder diafragma. De reden waarom elke fasecontrastcondensor er een heeft is dat zo de condensor ook als gewone helderveldcondensor kan gebruikt worden.
Men heeft dan wel helderveld in combinatie met fase-objectieven, maar het lichtjes contrastarmere beeld stoort doorgaans niet.
 
Overigens kan een fasecontrastcondensor ook, voor bescheiden vergrotingen/N.A.'s, gebruikt worden als donkerveldcondensor.
 
Ik heb overigens ook nog een fasecontrastcondensor liggen voor een Standard Junior KF, maar die is in bar slechte staat, met vrijwel volledig gedelamineerde fase-anuli. Dat wordt wellicht de volgende klus.

Bij een eerste inspectie met een fasecontrast-telescoopje blijkt al meteen dat de fase-anuli reiniging behoeven. Dat zijn bijzonder kwetsbare componenten bij Zeiss en voorzichtigheid is dus geboden.

Zoals eerder al gezegd verloopt het centreren van de anuli zonder problemen:
 
   
 
En ook de eerste resultaten vallen niet tegen, al is alles, altijd, voor verbetering vatbaar. Diatomeeënstrooipreparaat 40/0,65/ph2:
   
Groenwierenpopulatie uit een beek, voornamelijk Chaetophora sp., kleuring azokarmijn, ingesloten in canadabalsem 40/0,65/ph2 : 
  Iemand vroeg me waar je aan kogellagerkogeltjes kan komen. Een beetje overal denk ik. Ik heb de mijne besteld bij "De Techno Shop" in Beuningen, Nederland, zie hier.