[Column] Neo versus neo

[Kappetijn]

Neo-Darwinisten en Neo-Lamarckianen vechten een robbertje in de arena van de epigenetica.
 
Op 1 augustus 1744 werd Jean-Baptiste Pierre Antoine de Monet, Chevalier de Lamarck geboren. Deze Franse natuuronderzoeker was de eerste die de term biologie gebruikte en die veel verstand had van ongewervelde dieren. Hij werd beroemd en berucht omdat hij van mening was dat als een organisme tijdens het leven verandert om zich aan de omgeving aan te passen, deze wijzigingen worden overgedragen op het nageslacht. De giraffe heeft een lange nek omdat hij die generatie na generatie moet rekken en strekken om frisse groene blaadjes uit hoge bomen te kunnen verorberen. In 1809 publiceerde hij zijn evolutietheorie in Philosofie Zoologique waarin hij stelde dat de evolutie rechtlijnig, doelgericht en opklimmend is. Het organisme heeft volgens Lamarck een eigen plan, is creatief en inventief. Deze theorie heet het Lamarckisme, de overerfelijkheid van verkregen eigenschappen.
 
Over zijn theorie ontstond al snel een hoop discussie. Ook Charles Darwin moest er niets van weten. In zijn geheime aantekeningen die hij vanaf 1837 maakte, serveerde Darwin Lamarcks hypothese af. Darwin vond een evolutie van soorten die zich als een boom vertakt, logischer dan Lamarcks idee van lineaire evolutie. In zo'n boom is niet langer sprake van "hogere" en "lagere" levensvormen, zoals bij Lamarcks lineaire evolutie het geval is. Toen Darwin in 1859 (eindelijk) zijn On the Origin of Species publiceerde over de evolutie op basis van natuurlijke selectie, was het snel gedaan met het Lamarckisme. Of toch niet helemaal?
 
In een van mijn eerdere columns  schreef ik al over de epigenetica, de relatief jonge tak van wetenschap die bestudeert hoe gen-regulerende informatie die niet in DNA-sequenties wordt uitgedrukt, toch van de ene generatie cellen of organismen op de andere wordt overgedragen. Het wordt steeds duidelijker dat interactie tussen DNA-ketens, waaronder ook de zogenaamde junk DNA, en de omgeving namelijk de cel, het organisme en de buitenwereld, grote invloed hebben hoe de DNA-informatie wordt vertaald in vaardigheden en gedrag. Het evolutionaire belang van de mechanismen die het gen tot expressie brengen zou wel eens groter kunnen zijn dan eerder werd aangenomen. Het wetenschappelijke terrein van de epigenetica is spannend, behoorlijk onontgonnen en vormt derhalve een uitermate geschikte arena om oude vetes af te stoffen. Want er zijn neo-Lamarckianen. Aan het einde van de negentiende eeuw ontstond er in Frankrijk en de Verenigde Staten een neo-Lamarckistische school en nog steeds zijn er aanhangers, zoals Edward Steele die in 1998 in zijn boek Lamarck’s Signature een neo-Lamarckistisch standpunt inneemt.
 
Deze neo-Lamarckianen nemen het vooral op tegen de neo-Darwinisten die aanhangers zijn van de ideeën die in 1976 tot volle bloei zijn gebracht in het schitterende boek The Selfish Gene van Engelse evolutiebioloog en publicist Richard Dawkins. Neo-Darwinisten zijn van mening dat alles in het leven draait om het voortleven van het gen. Wij dieren zijn er uitsluitend voor om onze genen voort te laten bestaan en wij zijn dan ook niets meer dan een overlevingsmachine die na bewezen diensten wordt afgedankt. In Dawkins eigen woorden: “We are robot vehicles blindly programmed to preserve the selfish molecules known as genes”. Na dit boek heeft Dawkins nog veel andere boeiende boeken geschreven zoals The Blind Watchmaker (1987) en The God Delusion (2006). Vooral met dat laatste boek heeft Dawkins zich geprofileerd als erkend atheïst en bestrijder van religie als het grote kwaad omdat godsdiensten vaak de werkelijkheid en de waarheid misvormen of ontkennen en mensen ertoe aanzetten medemensen verschrikkelijke dingen aan te doen in naam van hun feilloze god. Deze ‘kruistocht’ tegen religie wordt Dawkins in religieuze kringen niet in dank afgenomen. Het afgelopen decennium treedt hij regelmatig publiekelijk in het strijdperk met gelovigen, maar ook pseudowetenschappers als Deepak Chopra, auteur van veel boeken waaronder het in 2015 verschenen Super Genes: Unlock the Astonishing Power of Your DNA for Optimum Health and Well-Being. Geen wonder dat Dawkins niets moet weten van mensen die de ontwikkelingen van epigenetica aangrijpen om aan de fundamenten van de evolutietheorie te morrelen en die suggereren dat de epigenetica overtuigende argumenten aanvoert voor de Lamarckiaanse hypothese of, misschien nog ‘erger’, het gedachtegoed van intelligent ontwerp of zelfs creationisme.
 
Al degenen die maar niet aan het idee kunnen wennen dat de evolutie puur is gebaseerd op random mutaties en aanpassing aan de omgeving en dat er dus geen vooropgezet plan of een schepping van god is, hopen dat epigenetica hun gelijk zal bewijzen. Onder hen is de Israëlische genetica en filosofe Eva Jablonka. Samen met Marion Lamb schreef zij in 2008 het artikel Soft inheritance: Challenging the Modern Synthesis dat gaat over een Lamarckiaans epigenetisch controlesysteem. De Duitse neurobioloog en vooral wetenschapsjournalist Peter Spork schrijft in zijn boek ‘De Verborgen Code: Hoe wij ons DNA sturen’ dat over de ontwikkelingen rond epigenetica gaat, dat Jablonka de stelling verdedigt dat de verborgen code (het epigenoom) rechtstreeks de evolutie beïnvloedt.
Mensen als Dawkins rillen van dit soort stellingen. De discussies over zulke kwesties op bijvoorbeeld twitter zijn blaartrekkend. De beruchte anonieme internetbagger druipt van het scherm. De rauwe emoties lopen hoog op. Een voorbeeld.
 
Op 2 mei jl. schreef de bekende en gewaardeerde wetenschapsjournalist Siddhartha Mukherjee in The New Yorker het artikel Same but different dat de ondertitel heeft How epigenetics can blur the line between nature and nurture. Vanuit de wetenschappelijke wereld wordt dat artikel enorm bekritiseerd. Zo reageert Richard Mann, hoogleraar in de biochemie en moleculaire biofysica, dat het echt verdrietig en beschamend is dat zoiets afschuwelijks in een gerespecteerd tijdschrift verschijnt en nog wel door een gerespecteerd schrijver. De kritiek op het artikel van Mukherjee wordt samengevat door Jerry Coyne op zijn website Why evolution is true met zijn bijdrage The New Yorker screws up big time with science: researchers criticize the Mukherjee piece on epigenetics. Voor Dawkins is deze bijdrage van Coyne een goede reden om op 5 mei een tweet te versturen waarin hij stelt dat het de hoogste tijd is dat the 15 minutes of undeserved fame for “epigenetics” aan een verlaat einde komt. En dan is de boot aan. Twitteraars verwijten Dawkins op niet mis te verstane wijze zich onwetenschappelijk te verzetten tegen de aanspraken die enkele onderzoekers op basis van epigenetica maken. Dawkins zou zich stijfkoppig verweren tegen de aanvallen op ‘zijn’ gen-centrische paradigma van het zelfzuchtige gen.
 
In het Aeon Magazine van december 2013 staat het essay Die, selfish gene, die van David Dobbs. Daarin vraagt hij zich af of wij nu niet worden verblind door het feit dat wij dankzij de bestaande metafoor van het egoïstische gen al tientallen jaren met nieuwe helderheid naar de evolutie kijken. Ik vind Dobbs’ essay verhelderend omdat het alles netjes op een rijtje zet, zonder dat het tot een keiharde conclusie komt. Ook het vervolgessay Dead or Alive? waarin vier experts hun licht laten schijnen op de vraag Is it time to kill the idea of the ‘Selfish Gene’? levert boeiende bijdragen aan de discussie. De toenemende wetenschappelijke kennis over de complexe manier waarop het gen tot expressie komt, is voor enkele onderzoekers zoals Mary Jane West-Eberhard van het Smithsonian Tropical Research Intitute in Panama, aanleiding  te veronderstellen dat het gen wel eens geen leidende rol, maar een  volgende rol in de evolutie zou kunnen spelen. Dawkins is het daar niet mee eens. Hij zegt in het essay van Dobbs dat het bij het gen-centrisch model allemaal draait om het gen als de eenheid in de hiërarchie van het leven dat gekozen is. Alles draait om het gen.
 
Als geïnteresseerde leek die gewoon een leuke column over de discussie rond epigenetica wil schrijven, wordt het mij niet makkelijk gemaakt. De heren en dames genetici slaan elkaar flink om de oren en ik word geacht daarvan een beetje chocola te maken. Het is daarom goed te beseffen dat de epigenetica nog in de kinderschoenen staat en dat het nog veel te vroeg is om nu al vergaande uitspraken te doen over de al dan niet leidende rol in de evolutie van het genoom of het epigenoom. Mijn, in dit geval wel zeer bescheiden, voorlopige conclusie is dat de epigenetica tot op heden heeft laten zien dat de manier waarop informatie over eigenschappen wordt overgedragen aanzienlijk ingewikkelder is dan tot nu werd gedacht, maar dat het gen nog steeds aan het stuur zit. Het is volgens mij op dit moment onmogelijk de neo-Lamarckianen als winnaar aan te wijzen in hun strijd tegen de neo-Darwinisten.