[Column] Vrije wil

[Kappetijn]

Na ampele overwegingen heb ik besloten deze column te schrijven. Tenminste dat denk ik. Want het besluit het toetsenbord te beroeren denk ik bewust te hebben genomen op basis van een vrije wil. Maar is dat wel zo? Bestaat de vrije wil?
 
Dit is zo’n heerlijk onderwerp. Je kunt er eindeloos over bakkeleien en je weet dat voorlopig niemand op de proppen zal komen met het ultieme antwoord. Iedereen heeft het laatste woord. Dat is waanzinnig boeiend en frustrerend tegelijk. Het gaat ook ergens over. Het gaat immers over wat en wie wij zijn. In het debat over vrije wil mengen zich filosofen, psychologen, hersenonderzoekers, biologen en nog een heel scala van echte en pseudowetenschappers.
 
Gelukkig is de grondslag van de discussie heel helder. Er is namelijk een duidelijke keuze:
Standpunt een: De mens is een mechanistisch product van zijn conceptie en het informatiebombardement dat direct daarna vanuit de omgeving via de zintuigen losbarst. Daarbij verzorgen de hersenen en aanpalende onderdelen van het zenuwstelsel alle informatieverwerking en –opslag. Het brein bepaalt ons gedrag volledig. In deze redenering is geen plaats voor een vrije wil. Hersenonderzoeker Dick Swaab noemt vrije wil dan ook een aangename illusie.
 
Standpunt twee: Naast onze fysieke verschijning is er een niet-materiële identiteit die onze denkprocessen en besluitvorming (mede) bepaalt. Noem het onze ziel. De discussie tussen de aanhangers van beide kampen (alles is bepaald versus ik bepaal) vertoont soms religieuze trekjes. Zeker als ethiek met het besef van goed en kwaad als wapen in de strijd wordt gegooid. Wat moet je met een maatschappij waarin goed en kwaad niet bestaan en waarin niemand verantwoordelijk kan worden gehouden voor zijn daden? Voor het draaiende houden van onze huidige maatschappij met zijn juridisch instrumentarium op basis van schuld en boete, is het begrip van de vrije wil cruciaal.
 
Zoals iedereen heb ook ik een mening over het bestaan van de vrije wil. Die mening heeft geen bijzondere waarde want hij is net zo waardevol als de mening van ieder ander. Bovendien weet ik niet of ik die mening heb geformuleerd of dat die mening er gewoon is. Ik denk dat de vrije wil inderdaad een illusie is, die de mens koestert omdat het evolutionair erg handig blijkt te zijn, te vergelijken met het godsbegrip.
 
Als mens word je daar niet vrolijk van. Eerst wordt ons uitgelegd dat de aarde niet het centrum van het universum is, dan wordt ons verteld dat wij van de amoeben afstammen, dan blijkt dat ruimte en tijd relatief zijn, dan komen we tot de ontdekking dat materie en energie misschien alleen maar wiskundige formules en/of informatie zijn en tenslotte dat het universum wemelt van de planeten waarop waarschijnlijk ook vormen van al dan niet intelligent leven bestaan. Al onze uniciteit en eigenwaarde worden afgepakt. Wij worden ontmanteld, we are stardust. Als het zo doorgaat blijkt een mensenleven straks niets anders te zijn dan een gedetermineerde tijdelijke samenklontering van materie, energie en informatie. Of nog erger: een cinematografisch hologram, een interferentiepatroon.
 
Nou, daar ben je klaar mee! Want als dat het hoe is, wordt de vraag naar het waarom wel heel erg moeilijk te beantwoorden. Geen wonder dat er hele legers denkers en gelovigen zijn die veel moeite doen begrippen als zelfbeschikking, besef van goed & kwaad, zelfbewustzijn en vrije wil van nieuwe handen en voeten te voorzien. Ik ben onlangs begonnen aan het boek Purposeful Universe van Carl Johan Calleman. Hij gaat uit van de premisse dat er een Tree of Life is die gerelateerd is aan een Central Axis in het universum. Daarbij leunt Calleman zwaar op de Maya-cultuur en gooit hij het Cosmologisch Principe, dat zegt dat het universum homogeen en isotropisch is, overboord. Einstein en Darwin moeten een stapje terug doen. Oerknal en evolutie worden opgeofferd. Calleman doet een gewaagde poging aan te tonen dat het universum een doel heeft en dat de mens uniek is.
En dat is wat wij zo graag willen. Weten waarom wij er zijn. Dan is het goed je te verbeelden dat je een uniek en bewust persoon bent en dat je een vrije wil hebt. Laten we de illusie van vrije wil koesteren. Anders wordt het leven wel erg saai en doelloos.