[Column] Illusie

[Kappetijn]

Is de illusie een illusie of is de illusie de werkelijkheid? Soms borrelen zulke vreemde existentiële vragen bij mij op als ik weer eens een boekje over de moderne natuurkunde heb verorberd. Zo ook na het lezen van het boekje ‘Zwaartekracht bestaat niet’ van Vincent Icke, onder andere hoogleraar astrofysica aan de universiteit Leiden en bekend van radio en televisie (DWDD). Het is een bijzonder lezenswaardig en fraai geïllustreerd boekje waarin Icke in de van hem zo bekende verhaalstijl van verwondering en opmerkzaamzaamheid, schrijft over de geschiedenis van ‘de meest briljante theorieën in de natuurkunde en de mensen die deze maakten: de algemene relativiteitstheorie en de kwamtumveldentheorie.’ Uiteraard gaat het ook nu weer over de heilige graal, de unificatie van de twee genoemde theorieën tot een theorie die alles verklaart: van de microkosmos tot de macrokosmos, alle deeltjes, alle krachten, ruimte en tijd. Een mooie, maar zoals tot op heden blijkt, nogal ingewikkelde klus. De inmiddels al veertig jaar oude snaartheorie leek een aardige kandidaat voor ‘de theorie van alles’ omdat deze theorie de zwaartekracht op microschaal kan beschrijven. Maar de wiskundige vergelijkingen van de snaartheorie in de tiende of elfde dimensie blijven tot nu toe hangen in te veel oplossingen en te weinig verklaringen. Bovendien is de verifieerbaarheid van de uitkomsten van de snaartheorie door experimenten voorlopig uitgesloten omdat daarvoor zulke hoge energieën nodig zijn dat de aardse deeltjesversnellers nu en in de naaste toekomst schromelijk tekort schieten.
 
Mijn verwarrende gevoel over de steeds weer opduikende illusie kwam in het deel waar Icke uitlegt dat de zwaartekracht niet bestaat maar gewoon een gevolg is van de algemene relativiteitstheorie van Einstein die op een fraaie wiskundige manier laat zien dat de structuur en dynamica van ruimte-tijd zijn bepaald door de schikking van massa, energie en impuls. De reden dat de aarde een baantje rond de zon trekt komt niet doordat een externe kracht (zwaartekracht) de aarde naar de zon trekt, maar ‘gewoon’ doordat de aarde de rechte lijn volgt in de gekromde ruimte-tijd. De aarde is voortdurend bezig de kortste weg te nemen. De versnelling richting de zon die de aarde voortdurend lijkt te ondergaan om niet uit de baan rond de zon te vliegen, wordt niet veroorzaakt door een externe kracht. Voor de aarde bestaat de  zwaartekracht niet, de zwaartekracht is emergent, hij komt vanzelf tevoorschijn, hij is een illusie.
 
Emergent wordt langzamerhand een toverwoord in de wetenschap. Ook Erik Verlinde, hoogleraar in de theoretische fysica aan de Universiteit van Amsterdam, zegt dat de zwaartekracht geen fundamentele kracht is, maar emergent. Verlinde stelt dat de zwaartekracht afgeleid is van een entropische kracht die voortkomt uit verschillen in hoeveelheden informatie.
 
Door die verdomde emergentie lijkt alles een illusie te worden. In zijn boek ‘Wij zijn ons brein’ schrijft Dick Swaab, emeritus hoogleraar in de neurobiologie aan de Universiteit van Amsterdam, dat het bewustzijn kan worden gezien als een nieuwe, emergente eigenschap die ontstaat uit het samen functioneren van het enorme netwerk van zenuwcellen. Swaab heeft al heel veel mensen op de kast gejaagd met zijn opmerking dat vrije wil niet meer is dan een plezierige illusie.
 
Dan denk ik “Ja, daar hebben we de illusie weer.” Albert Einstein schijnt eens gezegd te hebben:  “Voor ons, overtuigde natuurkundigen, is het onderscheid tussen verleden, heden en toekomst slechts een illusie, ook al is het een taaie illusie.”  Ofwel tijd is een illusie. Wat niet? Wij voelen materialen die in feite vooral uit vacuüm bestaan. Elementaire deeltjes zijn opgebouwd uit nog weer elementairdere deeltjes, die uiteindelijk alleen maar wiskundige formules voor trillende snaren en membranen blijken te zijn. Materie lijkt wel een illusie. Volgens Gerard ’t Hooft, hoogleraar theoretische natuurkunde aan de Universiteit Utrecht, is het universum een holografische afbeelding van de informatie die op de horizon van het universum is opgeslagen. Het universum als illusie?
 
Dus: zwaartekracht is een illusie, tijd is een illusie, vrije wil is een illusie, materie is een illusie, het universum is een illusie, … En wat ben ik dan? Een computersimulatie in de Matrix? Een afbeelding op de wand van Plato’s grot? Of moet ik mij vastklampen aan de stelling van René Descartes Cogito ergo sum ('Ik denk, dus ik ben'). Ben ik alleen zeker van mijn eigen bestaan en is de rest een illusie?