[Column] Meme

Reageer
Gebruikersavatar
Berichten: 50

[Column] Meme

Onlangs besloot ik het boek Homo Deus (2017) van Yuval Noah Harari te lezen. Maar ik realiseerde mij dat - voordat ik mij ging bezig ging houden met ‘een kleine geschiedenis van de toekomst’ - ik mij natuurlijk eerst moest verdiepen in ‘een kleine geschiedenis van de mensheid’ zoals Harari dat in zijn eerder verschenen boek Sapiens (2014) beschrijft. Het is een groot genoegen dit geweldige boek te lezen.


In het hoofdstuk ‘Het geheim van ons succes’ stelt Harari dat steeds meer wetenschappers culturen zien als een soort infectie of parasiet, met mensen als onbewuste gastheren. Deze zienswijze op de culturele evolutie is de kern van de memetica. Deze wetenschap vindt zijn oorsprong in de ideeën van de evolutionair bioloog en schrijver Richard Dawkins, zoals hij die voor het eerst beschreef in zijn baanbrekende boek The Selfish Gene (1976). Hij stelde dat de toepassing van de evolutietheorie van Charles Darwin niet alleen beperkt hoeft te blijven tot de biologische evolutie, maar ook als metafoor kan worden gebruikt voor de culturele evolutie. Memen zijn bijvoorbeeld gedachten, ideeën, theorieën, ideologieën, mythologieën, religies, methoden, technieken en kunstuitingen zoals verhalen, beelden, schilderijen, toneelspellen, composities, mode, enzovoort. Dawkins schreef in 1976: “Net zoals genen zich in een genenpool voortplanten door via sperma en eieren van lichaam naar lichaam te springen, zo planten memen zich in de memenpool voort door van hersenen naar hersenen te springen door wat je grofweg zou kunnen noemen imitatie.” Memen parasiteren hersenen die daarmee worden gebruikt als voertuig voor de verspreiding van het meme, net zoals een virus het erfelijkheidsmechanisme van een gastheercel parasiteert.


Ook Harari gebruikt het idee dat memen zich vermenigvuldigen en zich van de ene naar de andere gastheer verspreiden. Als de memen een cultureel idee zijn zoals ‘het geloof in een christelijke hemel boven de wolken of een communistisch paradijs hier op aarde’ kunnen memen hun gastheer soms verzwakken of doden. In lijn met dit idee stelt Harari dat culturen geestelijke parasieten zijn die toevallig opkomen en daarna misbruik maken van iedereen die ermee wordt geïnfecteerd. Interessant is dat zowel genen als memen zich zelfzuchtig gedragen en geen enkel mededogen hebben met hun gastheer. Zowel genen al memen hebben geen plan of doel, anders dan hun voortbestaan gedreven door willekeurige mutaties en natuurlijke selectie. Harari stelt dan ook dat culturen succesvol zijn als hun memen uiterst succesvol reproduceren, ongeacht de bijkomende voor- en nadelen voor hun menselijke gastheer. De evolutie van de memen verloopt aanzienlijk sneller dan die van de genen. Culturen ontstaan en verdwijnen sneller dan diersoorten.


Het idee dat memen zich via informatiedragers zoals menselijke hersenen, sociale netwerken en technische hulpmiddelen verspreiden, wordt niet alleen ingezet bij het verklaren van de culturele evolutie maar ook bij de ontwikkeling van het menselijk bewustzijn. De Amerikaanse filosoof Daniel Dennett benadrukt daarbij het belang van taal. Zo schrijft hij in zijn boek ‘Het bewustzijn verklaard’ (1991) dat zodra de hersenen de toegangs- en uitvalswegen voor de taaldragers hebben aangelegd, ze snel geparasiteerd raken door eenheden die zijn geëvolueerd om in precies zo’n niche te gedijen: memen. Dennett ziet een logische keten van evoluties. Eerst was er de evolutie van planten die met hun productie van zuurstof en voedingsstoffen de weg hebben bereid voor de evolutie van de dieren met de homo sapiens als voorlopig eindstation. De mens heeft op zijn beurt ruimte geschapen voor de interactie tussen hersenontwikkeling en evolutie van memen.


In haar boek The Meme Machine (2000) beweert de Engelse psychologe Susan Blackmore dat de menselijke hersenen begonnen aan hun groeispurt toen de mens gebruik ging maken van gereedschappen, omdat op dat moment het vermogen om succesvol te imiteren de richting van de evolutie bepaalde. Ofwel de omgevingsdruk zorgde ervoor dat het vermogen om memen uit te wisselen belangrijk werd en dat de ontwikkeling van memen en de hersenen hand in hand gingen.


De hersenen van de homo sapiens bieden dus onderdak aan memen en zorgen voor de communicatiemogelijkheden om de memen te verspreiden. Dennett weet niet of hij daar nou zo blij moet zijn. Hij voelt weerstand bij het idee dat het brein een mestvaalt is “waarin de larven van de ideeën van andere mensen zichzelf vernieuwen voordat ze kopieën van zichzelf uitzenden in een informatieve diaspora.” Toch kiest hij ervoor. Hij komt tot de conclusie dat de genetische evolutie, de fenotypische plasticiteit (de mogelijkheid van een organisme om zijn waarneembare eigenschappen te veranderen als reactie op omgevingsfactoren) en de memetische evolutie elk op hun beurt en met toenemende snelheid bijdragen aan het ontwerp van het menselijk bewustzijn. In zijn recente boek ‘Van bacterie tot Bach en terug’ (2017) borduurt Dennett voort op zijn ideeën over de memetische evolutie en de manier waarop die ons als mensen vormt. Ondanks de verleidelijke gedachte dat mensen vrijelijk kunnen kiezen welke menen zij zich toe-eigenen, blijft Dennett bij zijn eerdere stellingname dat bewustzijn geen aparte entiteit is, maar een illusie. Er bestaat geen scheiding tussen lichaam en geest. Bewustzijn is een logisch en voortdurend variërend voortvloeisel van de activiteiten van onze hersenen waarvan de structurele ontwikkeling door memen wordt verzorgd.


Genetica en memetica zijn uiterst boeiende onderwerpen. Toch benauwt het mij dat de conclusie kan worden getrokken dat wij als mensen alleen maar op aarde rondlopen om als overlevingsapparaat te dienen voor genen en memen. Het is wonderbaarlijk dat wij deze taak blijkbaar kunnen volbrengen zonder dat die een verwoestend effect heeft op ons geluk, welzijn en eigendunk.


Nu ben ik wel benieuwd of Harari in Homo Deus nog terugkomt op zijn opmerkingen over memetica in het kader van het technohumanisme. Gaat de (informatie)technologie zorgen voor een ontkoppeling van de evolutie van de genen en de evolutie van de memen? Of komt er een nieuwe technologie gebaseerde symbiose waarin genen en memen elkaars rug krabben?

Gebruikersavatar
Berichten: 71

Re: [Column] Meme

Kappetijn schreef: ma 16 apr 2018, 20:15
Genetica en memetica zijn uiterst boeiende onderwerpen. Toch benauwt het mij dat de conclusie kan worden getrokken dat wij als mensen alleen maar op aarde rondlopen om als overlevingsapparaat te dienen voor genen en memen. Het is wonderbaarlijk dat wij deze taak blijkbaar kunnen volbrengen zonder dat die een verwoestend effect heeft op ons geluk, welzijn en eigendunk.
Ik vind het ook interessante onderwerpen, ook die boeken die je noemde vond ik mooi leesvoer.
Epigenetica ook trouwens, maar dat staat hier los van.
En idd. wij (de mens) zijn slechts een voertuig voor die selfish genes, die het in principe niet zoveel uitmaken of wij nou gelukkig zijn of niet.. als we maar voortplanten.
In principe dus... aangezien ons geluk, welzijn e.d een positief effect op overleving en voortplanting hebben maakt het denk ik wel uit.
Kappetijn schreef: ma 16 apr 2018, 20:15 Nu ben ik wel benieuwd of Harari in Homo Deus nog terugkomt op zijn opmerkingen over memetica in het kader van het technohumanisme. Gaat de (informatie)technologie zorgen voor een ontkoppeling van de evolutie van de genen en de evolutie van de memen? Of komt er een nieuwe technologie gebaseerde symbiose waarin genen en memen elkaars rug krabben?
Harari eindigt met het vreselijke (IMO :) ) dataïsme.
Ik ben nogal fan van Susan Blackmore.
Zij heeft zich flink gespecialiseerd in Memetics en tevens een nieuwe term geïntroduceerd namelijk: Tremes.
Technologie als de derde Replicator zeg maar.

Haar eigen website: Tremes – the third replicator
En een aardig opiniestuk uit NYtimes: The Third Replicator
“Men and women are learning animals. If you do not see what they have learned, you're blind. They are creatures ever changing, ever improving, ever expanding their vision and the capacity of their hearts". Anne Rice (uit The Vampire Chronicles)

Reageer