[Column] Memen winnen van genen

Reageer
Gebruikersavatar
Berichten: 50

[Column] Memen winnen van genen

Op 28 februari jl. overleed op 96-jarige leeftijd de in Engeland geboren Amerikaanse natuurkundige Freeman Dyson. Hij werd bekend door zijn onderzoek op het gebied van kwantummechanica en vaste stoffysica. Dyson promoveerde nooit maar ontving wel twintig eredoctoraten. Medio maart besteedde de online nieuwsbrief Edge.org aandacht aan het overlijden van deze markante geleerde. Dat deed men met het opnieuw publiceren van Dysons essay ‘Biological and Cultural Evolution; Six characters in Search of an Author’. Dyson schreef dit essay een jaar geleden. Het is een prachtig geschreven en leerzaam essay over de interactie tussen de biologische en de culturele evoluties. Zijn boeiende conclusie is dat de toekomst van de mensheid slechts voor een klein deel zal worden bepaald door de biologische evolutie en voor een groot deel door de culturele evolutie.

Door de snelle en verder integrerende wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen op terreinen als informatie- en communicatietechnologie, biotechnologie, materiaalkunde, robotisering en kunstmatige intelligentie, zal de mens zich in toenemende mate voorzien van hulpmiddelen bij het ondersteunen, uitbreiden en vervangen van zijn fysieke en mentale processen. Dankzij de medische technologie wordt de afhankelijkheid van ons biologisch lichaam voortdurend minder. Er zijn toekomstvorsers die regelmatig hardop nadenken en fantaseren over en zelfs dromen van een toekomst waarin de mens geheel onafhankelijk is geworden van het kwetsbare en vergankelijke omhulsel van skelet, spieren en zenuwen. Men rept zelfs over onsterfelijkheid.

Dit soort toekomstvisies worden bij elkaar geharkt onder de titel transhumanisme. De grote voorganger van deze beweging is de 72-jarige computerwetenschapper, uitvinder en futuroloog Ray Kurzweil die werkzaam is bij Google als director of engineering. Over hem schreef ik eerder de column Kunstmatige Intelligentie en Transhumanisme. Kurzweil voorspelt dat in 2045 de technologische singulariteit een feit zal zijn omdat de mens dan onsterfelijk is geworden. Het is maar zeer de vraag of het concept van het eeuwige leven iets is waar je naar zou moeten verlangen. Persoonlijk moet ik er niet aan denken, ondanks dat ik het ontzettend jammer vind straks niet meer de ontwikkeling van mijn (klein)kinderen, wetenschap en technologie te kunnen volgen. Het besef van eindigheid, maakt het leven spannend en zingevend. Bovendien zie ik weliswaar een oprukkende integratie van mens en technologie, maar lijkt mij 2045 veel te dichtbij om te kunnen spreken van de dominantie van de technologie ten opzichte van de biologie. Ik vrees dat bij het transhumanisme futurologie, fantasie en ongeremd techno-optimisme flink door elkaar lopen.

Maar ik dwaal af. Terug naar Dyson. Hij richt zich minder op de interactie tussen biologie en technologie maar vooral op de interactie tussen de biologische en culturele evoluties waarin uiteraard technologie de drijvende factor is. Aan de hand van zes thema’s en de meningen van bijpassende wetenschappers weeft hij een mooi betoog over het kantelpunt in de geschiedenis van de mensheid vijftig duizend jaar geleden. Toen veranderde de drijvende kracht van de evolutie van biologie naar cultuur. In essentie komt het erop neer dat wetenschap en technologie de ontwikkeling van de mens zodanig hebben versneld dat de biologische evolutie van vermenigvuldiging, mutatie en natuurlijke selectie, het niet meer kan bijbenen. Culturen bieden de mensheid de noodzakelijke flexibiliteit om gedragspatronen sneller en daardoor tijdiger te kunnen ontwikkelen en bij te sturen.
Culturen leveren een context voor het maken van afspraken met betrekking tot normen en waarden. Dankzij culturen kunnen wij voortdurend praktische en ethische keuzes maken over hoe om te gaan met de nieuwe opties die het illustere duo wetenschap & technologie ons biedt.

Daarom stelt Dyson dat cultuur in de ontwikkeling van de mensheid leidend zal zijn. In zijn essay noemt hij ook het concept ‘meme’ waarover ik al eens eerder in de column Meme heb geschreven. Net zoals genen de dragers zijn van erfelijk overdraagbare informatie zijn memen (brokken informatie zoals ideeën, kunstuitingen, ideologieën, enz.) de dragers van gedachten en gedragingen die samen culturen vormen. De meme is het culturele equivalent van het biologische gen. Bij de overleving en vermenigvuldiging van zowel gen als meme is het menselijk welzijn op persoonlijk niveau ondergeschikt. Een sombere neodarwinistische consequentie zou kunnen zijn dat mensen en alle andere levensvormen als enige functie en doel hebben het overdragen van erfelijke informatie van genen via geslachtsgemeenschap en het verspreiden van de culturele informatie van memen via hersenprocessen. De mens als willoze kopieermachine van genen en memen. Brrr. Gelukkig laat evolutiebioloog en schrijver Richard Dawkins in zijn boek The Selfish Gene (1976) en in andere publicaties zien dat de zelfzuchtige genen ook in staat zijn sociale vaardigheden als samenwerking, generositeit, empathie en zelfopoffering voort te brengen.

Een interessante vraag bij de interactie tussen biologische en culturele ontwikkelingen en transhumanisme in het bijzonder is ‘Wat is de meest menselijke eigenschap?’ Ofwel wat is uniek aan ons mensen. Menselijke vaardigheden als vuur maken, wiel uitvinden, eten koken, technologie ontwikkelen (extrasomatische bewerktuiging), sociale interactie, empathisch vermogen, etc. verschillen in feite slechts gradueel van het gedrag van al het andere leven op aarde. Daarom denk ik dat als je iets wil zeggen over de toekomst van de mensheid, je moet kijken naar de toekomst van het leven op aarde ofwel de toekomst van de genen en de memen. Een grote meteorietinslag betekent zonder twijfel het einde van de menselijke soort op aarde net zoals zo’n 65 miljoen jaar geleden de dinosauriërs bij een dergelijk akkevietje het loodje legden en er de ruimte kwam voor de ontwikkeling van de Homo Sapiens. Het leven op aarde en de onderliggende genen en memen zijn taai. Niet alleen een forse meteorietinslag maar ook een kernoorlog of een pandemie kan de mensheid of een groot deel van het leven op aarde behoorlijk achteruit gooien zonder dat het leven op aarde zal verdwijnen. De planeet aarde kan zonder leven en het leven op aarde kan zonder mensen. Maar kan de mens zonder de aarde?

Ik denk dat de drang tot overleven van het gen en de meme door vermenigvuldiging en verspreiding het enige is dat er uiteindelijk toe doet. Dan kan een eeuwig leven geen doel op zich zijn als die onsterfelijkheid niet wordt gecombineerd met voortplanting van soorten en overdracht van ideeën. Dan kan intergalactische reizen alleen maar van nut zijn als het gen en de meme daardoor kunnen voortbestaan. Het denkbeeldige ruimteschip waarmee de mensheid de door hem verwoeste aarde zal verlaten zal een soort ark van Noach moeten zijn met in de kluis voldoende genen en memen.

Deze wat apocalyptische toekomstvisie wordt zeker niet gedeeld door de optimistische Dyson. Hij maakt duidelijk dat de ontwikkeling van het gen in toenemende mate geen biologisch proces meer is, maar door mensen kan worden gemanipuleerd en georkestreerd dankzij nieuwe DNA-knutseltechnologieën als CRISPR-Cas9 en de opvolgers. De biologische evolutie wordt dankzij wetenschap & technologie een biotechnologische ontwikkeling waarbij de sturing afhangt van de interactie met de menselijke memen van de culturele context waarin ethische elementen als normen en waarden een belangrijke rol spelen. Kort door de bocht: memen worden de baas van genen. Daarmee krijgt de mens in toenemende mate de verantwoordelijkheid over zijn eigen toekomst. Dyson schrijft: "Het is nu onze dubbele taak om zowel de biologische evolutie zoals de natuur die heeft ontworpen als de culturele evolutie zoals wij die hebben uitgevonden, te behouden en te bevorderen door te proberen de voordelen van beide te behalen en door verstandige beperkingen op te leggen wanneer die twee evoluties met elkaar in botsing komen."

Reageer