[column] Wapengekletter in de ruimte

[Kappetijn]

China is bezig met de lange mars naar Mars. Sinds vorige week hebben na de Amerikanen en Russen ook de Chinezen een rover op de Marsbodem neergezet. Dit karretje heet Zhurong, dat in Chinese volksverhalen de god van het vuur is. Nu zijn er drie landen die hun oog en wat spullen op Mars - de god van de oorlog - hebben laten vallen respectievelijk laten landen. Dit wapenfeit staat niet op zichzelf. De laatste tijd is er veel ruimte voor de ruimte. Het is al weer vijftig jaar geleden dat de eerste mens voet op buitenaardse aarde zette. Na de Amerikaanse maanreizen was er een enorm optimisme over de volgende stappen. De maan zou worden gekoloniseerd en interplanetaire reizen zouden niet lang op zich laten wachten. Dat is niet gebeurd omdat daar weinig goede redenen voor waren. Wat heeft de mens te zoeken buiten de veilige blauwe planeet waarvoor zijn biologisch systeem dankzij de evolutie geheel is aangepast? Gebrek aan zwaartekracht, geen zuurstof, kosmische straling, sociale isolatie en bijna absolute afhankelijkheid van technologie zijn nou niet bepaald benijdenswaardige omstandigheden voor de mens. Pas als de mens meer techno dan bio is, kan hij zich veroorloven baarmoeder aarde blijvend te verlaten en in de Ark van Musk van de blauwe naar de rode planeet te verkassen.

Om de recentelijk losgebarsten activiteiten op het terrein van ruimtevaart te rechtvaardigen, moeten er dus sterke argumenten zijn. Als Elon Musk zegt dat zijn bedrijf SpaceX met zijn Starship (eerst Mars Colonial Transporter genoemd) ervoor zal zorgen dat de mensheid naar Mars kan uitwijken zodra diezelfde mensheid eerst de aarde permanent onleefbaar heeft gemaakt, vind ik niet zo’n sterk argument. Ik zou liever inzetten op het redden van het leven op aarde door de balans tussen mens en natuur te herstellen. Ook de gedachte dat wij op andere hemellichamen grondstoffen kunnen gaan mijnen, lijkt mij letterlijk wat ver gezocht. Re- en decyclen van grondstoffen lijkt mij een beter idee. Waar ik wel warm voor loop is om de maan en Mars te gebruiken als uitkijkposten voor astronomisch onderzoek zodat wij onze kennis van het universum – en dus onszelf – kunnen vergroten. Maar daarvoor is het meestal niet nodig om mensen de ruimte in te sturen. De mogelijkheden van robotisering zijn voorlopig niet uitgeput zoals blijkt uit de op Mars rondfladderende helikopter Ingenuity en de rondkarrende Perseverance Rover die in de roestige rode aarde wroet op zoek naar tekenen van voormalig leven.

De tijd is voorbij dat de ruimtevaart alleen wordt beschouwd als een inspirerende achtergrond voor science fiction verhalen, als ideaal opkikkertje van nationale trots of als middel om dromen over de mens die zijn grenzen verlegd, te vervullen. De ruimtevaart heeft ons een geweldige hoeveelheid techniek en toepassingen opgeleverd waarvan wij veel plezier hebben. Telecommunicatie, aardobservatie en navigatie met hulp van satellieten zijn voorbeelden van toepassingen waarvan ons moderne ecosysteem is doordrenkt. Zoals iedere technologie, maakt ook de ruimtevaarttechnologie de mensheid afhankelijk en daarmee kwetsbaar. Dat wordt zeker een probleem als mensen of staten criminele of oorlogszuchtige bedoelingen hebben. Dat is voorstelbaar, zo niet voorspelbaar. Zo schoot India twee jaar geleden een van haar eigen satellieten uit een lage aardbaan met een ground-to-space raket. Premier Narendra Modi, onder wiens regime gezondheidszorg, onderwijs en de strijd tegen armoede ernstig achteruit zijn gekacheld, was erg trots en zei dat deze eerste test met een dergelijk wapen een doorbraak is en bevestigt dat India een militaire ruimtemacht is. Gefeliciteerd.
Als satellieten doelwit worden van vijandige activiteiten, hebben wij op aarde een ontzettend groot probleem.

Het onderwerp werd ook in 2020 actueel toen het oranje narcistische en sociopatische alfamannetje Donald Trump de wereld, inclusief zijn Ministerie van Defensie, borstklopperig verraste met de mededeling dat de VS de U.S. Space Force in het leven gingen roepen. Bij de tekenceremonie bralde hij dat de ruimte het nieuwe strijdperk is. “Among grave threats to our national security, American superiority in space is absolutely vital.” Volgens mij is het jarenlang onopgemerkte en wijdverbreide hacken door de Russen van het vitale internet van Amerikaanse overheden en gelieerde bedrijven een veel grotere bedreiging voor de Amerikaanse veiligheid. Vooralsnog is de impact van de bestaande reële cyber war veel groter dan die van een denkbare space war.
Voorlopig lijkt het erop dat de regeringen van de Verenigde Staten, Rusland, China en India beseffen dat het beschadigen of vernietigen van iemand anders satelliet, automatisch een minimaal gelijkwaardige destructieve tegenactie uitlokt. Het is hetzelfde soort cynische evenwicht dat ons tot op heden behoedt voor een nucleaire oorlog of een volledige cyber war. Tot op heden is er weinig bekend over de mate waarop datastromen van satellietcommunicatie worden verstoord of fotograferende satellieten met lasers worden verblind.

Al in 1957, vlak nadat Rusland de eerste Spoetnik had gelanceerd, ontstond bij de Verenigde Naties belangstelling voor het gebruik van de buitenaardse ruimte. De gedachte was dat de ruimte alleen voor vreedzame doeleinden mag worden gebruikt en dat de opbrengsten van de ruimteactiviteiten met alle landen moeten worden gedeeld. Een jaar later werd de United Nations Committee on the Peaceful Uses of Outer Space (COPUOS) opgericht. Deze commissie stelde een fundamentele overeenkomst op, de Treaty on principles Governing the Activities of States in the Exploration and Use of Outer Space, including the Moon and Other Celestial Bodies. Deze mondvol wordt gelukkig ook wel kortweg de Outer Space Treaty genoemd. Deze overeenkomst is door 77 landen ondertekend en kent enkele hoofdaandachtspunten zoals dat de ruimte vrij is en door niemand kan worden opgeëist, dat kernwapens en andere massavernietigingswapens niet de ruimte in mogen worden gebracht en dat individuele landen verantwoordelijk zijn voor de schade die ruimteobjecten veroorzaken en het voorkomen van de schadelijke vervuiling.

De vraag is natuurlijk of deze overeenkomst afdoende is om te voorkomen dat landen allerhande ellende in en vanuit de ruimte veroorzaken. De Outer Space Treaty is een overeenkomst tussen landen die ook worden aangesproken op het gedrag van mensen, organisaties en bedrijven uit die landen. Maar die juridische aansprakelijkheid is niet goed geregeld. Nu de commercialisering van de ruimtevaart met onder andere de komst van SpaceX een feit is, doemt daarom de vraag op of een dergelijke overeenkomst wel afdoende is. De manier waarop tot nu toe met het ruimtepuin wordt omgegaan, is weinig hoopgevend. Ook de betrokkenheid van SpaceX bij de Amerikaanse defensieactiviteiten voor het inzetten van zijn straks 32.000 Starlink telecommunicatiesatellieten, is geen goed teken.

De Outer Space Treaty (OST) is in de afgelopen vijftig jaar zijn kracht aan het verliezen omdat hij verouderd is. Zo wordt er in de OST geen melding gemaakt van particuliere ruimtevaartbedrijven, menselijke nederzettingen en het mijnen van kleine planeetjes binnen het Zonnestelsel; de planetoïden, ook wel asteroïden genoemd. Omdat de VS het vizier opnieuw op de maan hebben gericht om in 2024 weer een mens op de maan te laten rondlopen, heeft NASA vorig jaar de Artemis Accords opgesteld voor de landen die willen deelnemen aan de door Amerikanen geleide activiteiten. Negen westerse landen hebben inmiddels deze overeenkomst ondertekend, waaronder Luxemburg en de Verenigde Arabische Emiraten, maar niet Rusland en China. In de Artemis Accords staat onder andere dat de degenen die materialen uit de maanbodem haalt, er automatisch eigenaar van is en het recht heeft deze materialen te gebruiken en te verkopen. Dit is in strijd met het OST.

Ook is er nog geen recept voor wat te doen als er een gewapend conflict in de ruimte dreigt. Daarom hebben enkele landen in 2019 het initiatief genomen voor het opstellen van een juridisch handboek, het zogenaamde Woomera Manual on Space Operations. Woomera is een woord dat afkomstig is uit een van de Aboriginaltalen en dat speerwerphulpmiddel betekent. Een stadje in Zuid-Australië is daarnaar vernoemd en was de plek waar in 1947 de raketlanceerbasis Woomera Rocket Range werd opgericht. Bij het Woomera-overleg zijn betrokken initiatiefnemer Australië, de Verenigde Staten, China, Europa, Canada en het Verenigde Koninkrijk. Men probeert Rusland erbij te betrekken. Het initiatief komt voort uit het groeiende besef dat regeringen en bedrijven langzamerhand zo afhankelijk zijn geworden van de ruimte, dat verstoring van de buitenaardse infrastructuur met satellietnetwerken voor communicatie, transport en financiën vernietigend kan zijn voor de nationale veiligheid, netwerkveiligheid en economische stabiliteit. De mogelijkheden om militaire activiteiten naar de ruimte uit te strekken nemen toe. Hoe internationale wetten van toepassing zijn op gewapende conflicten in de ruimte is geen uitgemaakte zaak. De opstellers van het Woomera Manual willen dit uitzoeken en verduidelijken. De handleiding moet volgend jaar verschijnen.
Nu maar hopen dat het Woomera Manual net zo effectief zal zijn bij het voorkomen van een ruimteoorlog als de woomera bij het richten van pijlen. Niemand zit op Star Wars te wachten.