[column] Bewust universum?

Reageer
Gebruikersavatar
Berichten: 50

[column] Bewust universum?

Dit wordt voor mij een bijzondere column, namelijk mijn vijftigste voor Wetenschapsforum.nl. In begin 2013 mocht ik voor de eerste keer een bijdrage aan de Nieuwsbrief leveren. Het onderwerp dat ik koos was het Holografisch Principe van de Nederlandse Nobelprijswinnaar Gerard ’t Hooft. In de laatste editie van de Scientific American kwam het Holografisch Principe uitgebreid aan de orde in het artikel A Tale of Two Horizons. Het gaat over de consequentie van het Holografisch Principe dat zwarte gaten en ons universum beide vergelijkbare grenzen (horizonten) hebben, namelijk het tweedimensionale oppervlak van een bol. In feite is alle informatie over de energie en massa die zich binnen een gekozen bolvormig ruimte bevinden, vastgelegd op het oppervlak van die bol. Vandaar de analogie van een hologram.

De driedimensionale ruimte is emergent, dat wil zeggen dat die ontstaat uit de onderliggende natuur en niet hardgebakken vastligt in de fundamentele wetten. De auteur van het artikel in de Scientific American, Edgar Shaghoulian van het Center for Particle Cosmology van de universiteit van Pennsylvania, beschrijft het kosmische web dat is opgebouwd uit draadvormige structuren (filamenten) met knooppunten waarin zich clusters bevinden met ieder duizenden sterrenstelsels zoals ons Melkwegstelsel. Shaghoulian komt vervolgens met een opmerkelijke gelijkenis. Hij schrijft dat de manier waarop de ruimte emergent is, kan worden vergeleken met het ontstaan van ons bewustzijn. Volgens veel wetenschappers is namelijk ook het bewustzijn een emergent fenomeen dat een gevolg is van de complexe structuur van ons brein. De hersenen zijn opgebouwd uit bijna 800 miljard gliacellen (glia is Grieks voor "lijm") die onder andere zorgen voor stevigheid, isolatie en het opruimen van dode of kapotte cellen. Deze gliacellen zijn ook van groot belang voor de vorming en het functioneren van synapsen, de punten waar twee zenuwcellen met elkaar communiceren. Ieder van de 86 miljard zenuwcellen van het menselijk brein, kan via zenuwvezels verbindingen hebben met wel duizend andere zenuwcellen. De menselijke hersenen hebben 10¹⁵ verbindingen.
Het universum heeft naar schatting 100 tot 200 miljard sterrenstelsels die ieder gemiddeld 100 miljard sterren bevatten. De natuurkundigen Fotini Markopoulou en Lee Smolin schatten dat tussen de ruim 10²² sterren meer dan op 10³⁶ verbindingen zijn.

Als je door je oogharen naar de plaatjes van de structuren van het universum en van de hersenen kijkt, zie je een gelijkenis. Beide structuren hebben veel knooppunten en verbindingen en … er is heel veel communicatie. Net zoals neuronen voortdurend via de synapsen elektrische signalen met informatie naar elkaar sturen, sturen hemellichamen in het elektromagnetisch spectrum met fotonen informatie in het rond. Zowel de hersenen als het universum kunnen worden beschouwd als een grote en complexe computer. Maar betekent dat dan automatisch dat het universum een soort brein is en bewustzijn heeft? Ik heb zo mijn bedenkingen.

Het is nogal een stap om kenmerken zoals denken en bewustzijn die wij normaal gesproken uitsluitend in verband brengen met levende organismen, aan dode materie/energie toe te schrijven. Alleen maar omdat er een schijnbare gelijkvormigheid is, zij het met een gigantisch verschil in schaalgrootte. De afstand tussen de neuronen in de hersenen is minder dan een millimeter en de afstand tussen sterrenclusters in het universum kan wel oplopen tot 300 miljoen lichtjaren (circa 10²⁷ millimeter). Bovendien gaat informatie in de hersenen met een snelheid van 100 meter per seconde en in het universum een miljoen keer sneller, in de buurt van de snelheid van het licht, 300.000.000 meter per seconde. Stel dat het universum een denkend brein is, dan is het door de gigantische afstanden en de maximale snelheid van het licht, heel wat slomer dan ons menselijk brein. Maar goed, een menselijk brein gaat gemiddeld 70 jaar mee en het universum bestaat al 13,8 miljard jaar. Dan kan het universum zich een langzamer denktempo veroorloven.

Dit soort overdenkingen over het bewuste universum zijn niet alleen leuk voor aan de borreltafel of bij de koffiemachine, maar zijn bekend bij mensen die oosterse geloven aanhangen of ervan overtuigd zijn dat alle materie, dus ook dode, een bewustzijn heeft. Dat laatste wordt panpsychisme genoemd. Het woord is een combinatie van de Griekse woorden pan (alles, geheel) en psychè (ziel, geest). Het panpsychisme veronderstelt dat alles in de organische en de anorganische natuur van de kosmos in de een of andere vorm bezield is, bewustzijn heeft.

Mijn vraag bij dit soort semiwetenschappelijke dan wel semi-filosofische beschouwingen is altijd: "Hebben wij hier te maken met zuivere wetenschap of ordinaire pseudowetenschap?" Wat dat betreft, ben ik nogal ouderwets en houd mij vast aan het uitgangspunt dat een bepaalde hypothese of theorie pas wetenschappelijk is als die proefondervindelijk kan worden getoetst en de resultaten van het onderzoek herhaalbaar zijn. Dat is de bekende Falsifieerbaarheid van de wetenschapsfilosoof Karl Popper (1902-1994). De hypothese van het denkende en bewuste universum is vooralsnog zeker niet falsifieerbaar.
Over bewustzijn, al dan niet in combinatie met eigen wil, heb ik in de afgelopen jaren al meerdere malen op het Wetenschapsforum.nl geschreven. Dat was iedere keer een hachelijke onderneming omdat er in de wetenschap geen consensus is over wat bewustzijn is. Er zijn talloze definities variërend van 'weten dat je bestaat' tot 'jouw vermogen om waar te nemen, te denken en te handelen' ofwel interactie te hebben met jouw omgeving. Bewustzijn is een heerlijk onderwerp om over te lezen en te schrijven, maar het neigt meer naar filosofie dan naar (harde) wetenschap.

Des te opvallender was het voor mij dat de Duitse natuurkundige en publiciste Sabine Hossenfelder in haar nieuwe boek Existential Physics aandacht besteedt aan bewustzijn en nog wel dat van het universum. Mijn verbazing komt vooral voort uit haar reputatie van de niet-aflatende strijd tegen pseudowetenschap. In veel van haar video’s op YouTube serveert zij begrippen als multiversa (oneindig veel parallelle universa), negatieve massa en supersymmetrie (twee keer zoveel elementaire deeltjes) af als niet-wetenschappelijk omdat het bestaan van deze veronderstelde fenomenen niet is aangetoond. Volgens Hossenfelder is het immers de taak van de wetenschap om waarnemingen te beschrijven en op basis daarvan modellen te maken die de waargenomen verschijnselen verklaren en waarmee zelfs in bepaalde gevallen voorspellingen kunnen worden gedaan.

Daarom las ik met grote interesse en enige verbazing haar artikel Maybe the Universe Thinks. Hear Me Out dat onlangs in Time verscheen. Een belangrijke basis voor het idee dat het universum misschien wel eens zou kunnen denken, is dat er volgens de Italiaanse sterrenkundige Franco Vazza en de neurowetenschapper Alberto Feletti een opmerkelijke gelijkenis bestaat tussen de structuren van de driedimensionale landkaarten (connectomen) van de menselijke hersenen en die van het kosmische web. Ik heb zojuist al aangegeven dat er naast deze gelijkenis ook nog heel veel verschillen zijn als gevolg van het enorme verschil in schaalgrootte en de consequenties daarvan voor de imformatie-uitwisseling.

Tot mijn opluchting beseft Hossenfelder ook zelf dat zij zich op glas ijs begeeft door haar eigen profilering als iemand die meedogenloos nepwetenschap ontmaskert. In haar verdediging voor dit gewaagde uitstapje schrijft zij dat ze tot de conclusie is gekomen dat er door het voortdurend hameren op de noodzaak van zuivere wetenschapsbeoefening, een eenzijdig plaatje ontstaat. Zij stelt als een soort disclaimer voor haar frivole beschrijving van het bewuste universum, dat wetenschap meer te vertellen heeft dan dat iets onmogelijk is. "Wetenschap opent onze geest voor nieuwe mogelijkheden, nieuwe bronnen van verbazing en nieuwe manieren om zin te geven aan ons bestaan." Wetenschapper en publicist Vincent Icke spreekt altijd over 'verwondering' als drijvende kracht achter wetenschapsbeoefening.

Daar ben ik het mee eens. Daarom dat ik met groot genoegen over wetenschap lees en blij ben dat ik in de afgelopen tien jaar vijftig columns voor Wetenschapforum.nl heb mogen schrijven. Hopelijk zullen er nog veel volgen.

Gebruikersavatar
Moderator
Berichten: 9.782

Re: [column] Bewust universum?

Leuke column!

Maar nog een bedenking:
Kappetijn schreef: ma 26 sep 2022, 19:09 Als je door je oogharen naar de plaatjes van de structuren van het universum en van de hersenen kijkt, zie je een gelijkenis. Beide structuren hebben veel knooppunten en verbindingen en … er is heel veel communicatie. Net zoals neuronen voortdurend via de synapsen elektrische signalen met informatie naar elkaar sturen, sturen hemellichamen in het elektromagnetisch spectrum met fotonen informatie in het rond.
Hemellichamen sturen fotonen naar elkaar maar er is geen enkele aanwijzing dat daar meer informatie in zit dan dat er een ander hemellichaam in de buurt is.
De fotonenstroom is op geen enkele wijze gemoduleerd, wat je zou verwachten als het informatie draagt. Er is ook geen enkele aanwijzing dat de fotonenstroom die een tweede hemellichaam uitzendt beïnvloed wordt door de fotonen die dat lichaam ontvangt, zoals je zou verwachten als het als een soort neuron zou functioneren.

Berichten: 2

Re: [column] Bewust universum?

Is dit niet hetzelfde als het atoom zien als een 'mini-zonnestelsel'. Mooi om zich een beeld te vormen maar kompleet verschillend.

Reageer